विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनले २०औं शताब्दीमा अर्थपूर्ण प्रभाव पारेकै हो । खासगरी सोभियत संघको स्थापनापछि कम्युनिस्ट आन्दोलनको अवस्था र मुख्य आयामहरुको चर्चा सामयिक बन्नसक्छ । र, केही मन्थन गरौँ ।
ऐतिहासिक पृष्ठभूमिः
–कम्युनिस्ट आन्दोलनको आरम्भ कार्ल माक्र्स र फ्रेडरिक एंगेल्सले लेखेको ‘कम्युनिस्ट घोषणा पत्र’ (१८४८) बाट भएको मानिन्छ । यसको उद्देश्य मजदुर वर्गको मुक्तिका लागि समाजवादी क्रान्ति गर्नु थियो । १९१७ को रूसी क्रान्तिले पहिलो समाजवादी राज्य जन्मायो । जसले विश्वव्यापी कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई उचाल्यो ।
सोभियत संघको प्रभावः
–सोभियत संघ कम्युनिस्ट आन्दोलनको केन्द्रविन्दु रह्यो । यसले पूर्वी युरोप, एशिया र ल्याटिन अमेरिकी धेरै देशहरूमा कम्युनिस्ट शासन विस्तार गर्न भूमिका खेलेको मानिन्छ । यसका साथै, तेस्रो विश्वका मुलुकहरुमा पनि कम्युनिस्ट पार्टीहरू सक्रिय भए ।
वैचारिक भिन्नताः
–कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र विभिन्न धारणाहरू विकसित भए । लेनिनवाद, माओवाद, र ट्रोट्स्कीवाद जस्ता धारणाहरूले विभिन्न क्षेत्रीय सन्दर्भमा फरक-फरक दृष्टिकोण अपनाए । यी वैचारिक भिन्नताले आन्दोलनलाई बलियो बनाउनुको सट्टा विभाजनमा धकेल्यो ।
ठूला घटनाहरूः
–बर्लिन पर्खालको पतन (१८८९) र सोभियत संघको विघटन (१९९१)ले कम्युनिस्ट आन्दोलनमा गम्भीर धक्का लाग्यो । र, चुलियो चुनौती । यी घटनाहरूले कम्युनिस्ट शासनको सम्भाव्यता र प्रभावकारितामा गम्भीर प्रश्न उठाए । जहाँनेर निराशाले डेरा हालेको देखिन्छ ।
आधुनिक चुनौतीहरूः
–आजको विश्वमा कम्युनिस्ट आन्दोलनले धेरै चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ । विश्वव्यापीकरण, सूचना प्रविधिको विकास, र प्रजातान्त्रिक मूल्यहरूको विस्तारले कम्युनिस्ट विचारधारालाई चुनौती दिएका छन् । तर, कम्युनिस्टहरु पनि प्रजातान्त्रिक बन्दै गएको देखिन्छ । नेपालमा बहुदलीय मान्यता स्वीकार्नु यसको सवल पक्ष हो ।
पुनरुत्थानका प्रयासहरूः
–केही देशहरुमाः जस्तै चीन, भियतनाम, क्युवा र नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टीहरू अझै पनि सत्तामा छन् र आर्थिक सुधार र आधुनीकरणका प्रयास गरिरहेका छन् । यद्यपि, विश्वभर कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई पुनर्जीवित गर्न नयाँ दृष्टिकोण, सुधार र आधुनिक समाजका मुद्दा सम्बोधन गर्न आवश्यक छ । जसका लागि आन्तरिक मेल जरुरी छ ।
विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनले जनजागरणको सवालमा ऐतिहासिक भूमिका निर्वाह गरेको छ, तर भविष्यमा यसको सफलताका लागि वैचारिक अनुकूलन र समकालीन चुनौतिहरूसँग मेल खाने नयाँ रणनीतिको आवश्यकता छ । दलहरुलाई थप वैचारिक बनाउँदै जनजीवनसँग जोडेर लानुपर्ने देखिन्छ ।
किन कमजोर बन्दै गयो कम्युनिस्ट आन्दोलन ?
विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा आएको नोक्सानीका अनेकौं कारणहरु छँदैछन् तिनको व्याख्या, विश्लेषण यो सानो लेखमा उतार्न सम्भव हुँदैन पनि । यद्यपि, ऐतिहासिक, राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक कारकहरू कम्युनिस्ट आन्दोलनका पारिवारिक शत्रु हुन् । यी प्रमुख कारकहरूलाई संक्षिप्त विश्लेषण गर्ने प्रयास गर्नु बान्छनीय छः
सत्तामा आएका कम्युनिस्ट पार्टीहरूको पतनः
–२०औं शताब्दीको मध्यतिर विभिन्न देशमा कम्युनिस्ट पार्टीहरू सत्तामा आए । तर, तीमध्ये धेरै देशहरूमा भ्रष्टाचार, आर्थिक संकट र मानव अधिकारको उल्लंघन जस्ता समस्याहरू देखापरे । सन् १९८९ मा बर्लिनको पर्खाल पतन र १९९१ मा सोभियत संघको विघटनले विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई गम्भीर धक्का दियो । यी घटनाहरूले कम्युनिज्मको सम्भाव्यता र प्रभावकारितामाथि प्रश्न उठ्यो । विश्वभरमा फैलिएको प्रभाव कमजोर भयो ।
वैश्वीकरण र बजार अर्थतन्त्रको पारोः
– १९८० दशकदेखि नै विश्वव्यापी बजार अर्थतन्त्रको विस्तारले विश्वभरका विभिन्न देशहरूलाई आर्थिक रूपमा उदार बनायो । नवउदारवाद र पूँजीवादी अर्थतन्त्रले व्यक्तिगत पहल, उद्यमशीलता र निजी क्षेत्रको भूमिकालाई बढावा दियो । कम्युनिस्ट विचारधारा, निजी सम्पत्ति र व्यक्तिगत आम्दानी, खुल्ला अर्थतन्त्रको विरोधमा केन्द्रित भएका कारणले कमजोर सावित भएको भन्न सकिन्छ ।
राजनीतिक प्रतिस्पर्धा र बहुदलीय प्रजातन्त्रको स्थापनाः
–विश्वका अधिकांश देशहरूले बहुदलीय प्रजातन्त्रलाई अँगाल्दै गर्दा कम्युनिस्ट पार्टीहरूको प्रभाव कम भयो । प्रजातान्त्रिक व्यवस्थामा राजनीतिक प्रतिस्पर्धाले जनता सामु विभिन्न वैकल्पिक विचारधाराहरू प्रस्तुत गर्दछ, जसमा कम्युनिज्मको लोकप्रियता घट्दै गएको देखिन्छ ।
सञ्चार प्रविधिको विकास र सूचना प्रवाहः
–इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालको विकासले संसारभरका मानिसलाई विभिन्न विचारधाराबारे सजिलै जानकारी प्राप्त गर्न सक्षम बनायो । कम्युनिस्ट विचारधाराको आलोचना र आलोचनात्मक विचारहरूको पहुँचले यस आन्दोलनलाई चुनौती दिएको छ ।
सामाजिक र सांस्कृतिक परिवर्तनहरूः
–विश्वभर सामाजिक र सांस्कृतिक परिवर्तनहरूले कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई प्रभाव पारेका छन् । महिलाहरू, अल्पसंख्यकहरू, दलित, पीछडावर्ग जस्ता समुदायको अधिकारको लागि भएका आन्दोलनले नयाँ सामाजिक न्यायका मुद्दाहरु उठाएका छन्, जसमा कम्युनिस्ट पार्टीहरूले प्रायः उपयुक्त प्रतिक्रिया दिन सकेका छैनन् ।
आन्तरिक विवाद र विभाजनः
– विभिन्न कम्युनिस्ट पार्टीहरू र आन्दोलनहरूबीच आन्तरिक विवाद, विचारधारात्मक भिन्नता र रणनीतिक असहमति हुँदा आन्दोलन कमजोर भएको देखिन्छ । यो विभाजनले एकीकृत र प्रभावकारी आन्दोलनको विकासमा अड्चन ल्याएको छ ।
सामाजिक-आर्थिक असमानता र असफल योजनाहरूः
–कतिपय कम्युनिस्ट शासन व्यवस्थामा आर्थिक योजना र विकासको असफलताले पनि आन्दोलनको पतनमा योगदान गरेको छ । यसले जनतामा असन्तोष र विक्षोभ पैदा गरेको छ । जसले गर्दा आन्दोलनको समर्थन गिर्दो छ ।
यी सबै कारणले गर्दा विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलन स्खलित भइरहेको छ । यद्यपि, केही ठाउँमा कम्युनिस्ट विचारधारा अझै पनि प्रभावशाली छ र नयाँ परिस्थितिमा अनुकूलन गर्ने प्रयास गरिरहेको छ । भविष्यमा कम्युनिस्ट आन्दोलनले कसरी नयाँ चुनौतिको सामना गर्छ भन्ने हेर्न बाँकी छ ।
कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई बचाउन र पुनः सशक्त बनाउन विभिन्न रणनीति अपनाउन आवश्यक छ । यहाँ केही मुख्य कदमहरू प्रस्तुत गरिएका छन्ः
आधुनिक विचारधारासँग अनुकूलनः
–कम्युनिस्ट आन्दोलनले वर्तमान समयका सामाजिक, आर्थिक, र पर्यावरणीय मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्न आधुनिक दृष्टिकोण अपनाउनुपर्छ। यसमा जलवायु परिवर्तन, सामाजिक न्याय, र प्रजातान्त्रिक मूल्यहरूको सम्मान समावेश गर्नुपर्छ ।
आर्थिक नीति सुधारः
–आर्थिक योजनाहरूलाई लचिलो र व्यावहारिक बनाउन जरुरी छ । निजी क्षेत्रको भूमिका स्वीकार गर्दै, सामूहिक स्वामित्व र आर्थिक समानताको उद्देश्यलाई सन्तुलनमा राख्दै आधुनिक आर्थिक मोडेलहरू विकास गर्नुपर्छ ।
प्रजातान्त्रिक मूल्यहरूको सम्मानः
–कम्युनिस्ट पार्टीहरूले प्रजातान्त्रिक प्रक्रियाहरू र मानव अधिकारहरूको पूर्ण सम्मान गर्नुपर्छ । सत्ता कब्जा गर्न सट्टा प्रजातान्त्रिक चुनावमार्फत जनताको समर्थन प्राप्त गर्न ध्यान दिनुपर्छ ।
शिक्षा र जनचेतना अभियानः
–समाजमा कम्युनिस्ट विचारधाराको महत्व र यसको ऐतिहासिक योगदानबारे जनचेतना बढाउन शैक्षिक अभियान चलाउनु आवश्यक छ । विशेष गरी युवापुस्तालाई लक्षित गर्दै, आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गरेर जानकारीमूलक सामग्रीहरू उपलब्ध गराउनुपर्छ ।
आन्तरिक एकता र सुधारः
–कम्युनिस्ट पार्टीभित्र आन्तरिक विवादहरू समाधान गर्दै एकता कायम राख्नुपर्छ । पारदर्शिता, जवाफदेहिता, र आन्तरिक लोकतन्त्रलाई प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ ।
सामाजिक आन्दोलनहरूसँग सहकार्यः
–महिला, अल्पसंख्यक, श्रमिक, दलित पीछडावर्गका अधिकार लगायत सामाजिक न्यायका मुद्दाहरूमा अन्य आन्दोलनहरूसँग सहकार्य गर्दै, व्यापक समर्थन जुटाउन आवश्यक छ ।
स्थानीय आवश्यकतासँग मेल खाने रणनीतिः
– प्रत्येक देशको विशिष्ट सामाजिक, सांस्कृतिक र आर्थिक अवस्थालाई ध्यानमा राख्दै, स्थानीय आवश्यकता अनुसार अनुकूल रणनीति अपनाउनुपर्छ ।
उल्लेखित उपायहरू अपनाएर कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई आधुनिक युगमा पुनर्जीवित गर्न सकिन्छ । परिवर्तनशील विश्व परिस्थितिमा अनुकूलन र सुधार आवश्यक छ, जसले गर्दा कम्युनिस्ट आन्दोलन पुनः सशक्त र प्रभावकारी बन्नसक्छ । र, आन्दोलन फेरि जाग्नसक्छ ।